1. Ποια είναι η πηγή της σύγκρουσης;
Η σημερινή Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται σε μια περιοχή που έχει ρευστά σύνορα εδώ και αιώνες, υποφέροντας τόσο από διχοτόμηση όσο και βαρβαρότητα από τις πολύ μεγαλύτερες ρωσικές, οθωμανικές και περσικές αυτοκρατορίες. Οι δύο κοινότητες άρχισαν να πολεμούν η μία την άλλη όταν αυτές οι αυτοκρατορίες κατέρρευσαν στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και προσπάθησαν να σχηματίσουν ανεξάρτητα κράτη, με τη Ρωσία να υποστηρίζει την Αρμενία και την Οθωμανική Τουρκία να υποστηρίζει το Αζερμπαϊτζάν σε αυτό που αποτελούσε πόλεμο με πληρεξούσια. Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ υπήρξε κέντρο έντασης από την αρχή, καθώς η ορεινή περιοχή φιλοξενούσε μια μικτή κοινότητα Αρμενίων και Αζερμπαϊτζάν και θεωρήθηκε και από τα δύο έθνη ως το επίκεντρο της εθνικής τους ιστορίας και ταυτότητας.
2. Τι ρόλο έπαιξε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης;
Αφού η Σοβιετική Ένωση ανέλαβε τον έλεγχο και των δύο αναδυόμενων κρατών το 1921, ο ηγέτης της Ιωσήφ Στάλιν έσπειρε τους σπόρους της σημερινής διαμάχης. Εξασφάλισε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ για το Αζερμπαϊτζάν, αλλά στη συνέχεια το χάραξε ως αυτόνομη περιοχή το 1923, με σύνορα που του έδιναν πληθυσμό που ήταν πάνω από 90% Αρμένιοι. Η πρώτη βία της τρέχουσας σύγκρουσης ξέσπασε το 1988, όταν έγινε σαφές ότι οι μέρες της σοβιετικής αυτοκρατορίας μπορεί επίσης να είναι μετρημένες. Και οι δύο σοβιετικές δημοκρατίες άρχισαν να αγωνίζονται για ανεξαρτησία, δίνοντας νέο νόημα σε αυτά που ήταν ουσιαστικά εσωτερικά διοικητικά σύνορα. Η Εθνοσυνέλευση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ψήφισε για την κατάργηση της αυτονομίας της και την ένταξη της Αρμενίας. Υπήρξαν πογκρόμ κατά των Αζέρων στην Αρμενία και των Αρμενίων στο Αζερμπαϊτζάν. Συνολικά, πάνω από 30.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στον πόλεμο στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Περισσότεροι από 6.000 πέθαναν στον πόλεμο των 44 ημερών το 2020 και δεκάδες πέθαναν τον Σεπτέμβριο του 2022.
3. Πώς συνέβαλε η ιστορία της Αρμενίας σε αυτό;
Αν και οι αρμενικές και αζερικάνικες κοινότητες του Καραμπάχ ζούσαν μαζί ειρηνικά και ήταν σχετικά καλά ενσωματωμένες μέχρι το 1988, η ιστορία της Αρμενίας ειδικότερα συνωμότησε για να δημιουργήσει ένα ίχνος εθνικιστικού αισθήματος. Η γενοκτονία του 1915, κατά την οποία το οθωμανικό καθεστώς σκότωσε έως και 1,5 εκατομμύριο Αρμένιους, εκδιώκοντάς τους από την Ανατολία, άφησε βαθιά σημάδια. Ο φόβος της Τουρκίας έκανε την Αρμενία να αισθάνεται εξαιρετικά εξαρτημένη από τη στρατιωτική υποστήριξη της Ρωσίας μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, και πολλοί Αρμένιοι άρχισαν να θεωρούν τους Αζερμπαϊτζάνους ως πρωτότουρκους, αποφεύγοντας τις απειλές. Στην πραγματικότητα, και τα δύο είναι διαφορετικά. Οι Αζερμπαϊτζάν μιλούν τουρκικά, αλλά είναι κυρίως Σιίτες, ενώ οι Τούρκοι είναι κυρίως Σουνίτες.
4. Γιατί εμπλέκεται η Τουρκία και ποιοι είναι οι στόχοι της;
Η Τουρκία έχει εδώ και καιρό κλειστά σύνορα και δεν έχει διπλωματικές σχέσεις με την Αρμενία, εν μέρει λόγω της σύγκρουσης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και εν μέρει λόγω ευρύτερων εντάσεων σχετικά με τη γενοκτονία του 1915. (Από τον πόλεμο του 2020, και οι δύο πλευρές προσπάθησαν να εξομαλύνουν τις σχέσεις και να ανοίξουν μερικώς τα σύνορα.) Το Αζερμπαϊτζάν, με τη σειρά του, προμηθεύει την Τουρκία με φυσικό αέριο και πετρέλαιο μέσω αγωγών που εκτείνονται σε απόσταση 10 μιλίων (16 χιλιομέτρων) από τα σύνορα Αζερμπαϊτζάν-Αρμενίας και 30 μίλια των ευρύτερων ζωνών συγκρούσεων. Ως αποτέλεσμα, η Τουρκία έχει από καιρό στο πλευρό του Αζερμπαϊτζάν στη διαμάχη του Καραμπάχ. Αυτή η υποστήριξη περιοριζόταν μέχρι πρόσφατα στη ρητορική, αλλά η στρατιωτική υποστήριξη της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένων των μαχητικών αεροσκαφών F-16 και των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, έχει αποδειχθεί αποφασιστική στη σύγκρουση του 2020. Ένα χρόνο αργότερα, και οι δύο χώρες υπέγραψαν αμυντικό σύμφωνο και πραγματοποίησαν κοινές στρατιωτικές ασκήσεις. Οι αλλαγές ήρθαν σε μια εποχή που ο Ερντογάν χρησιμοποιούσε σκληρή βία για να πιέσει τα τουρκικά συμφέροντα σε μεγάλο μέρος του πρώην οθωμανικού χώρου, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας στη Συρία και τη Λιβύη και κατά της Κύπρου, της Ελλάδας και του Ισραήλ στην Ανατολική Μεσόγειο. Αν και η Τουρκία δεν υπέγραψε την εκεχειρία, ο πόλεμος του 2020 ήταν ένας στρατηγικός θρίαμβος για τον Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος μπόρεσε να διεισδύσει στη ρωσική αυλή του Καυκάσου.
5. Τι ήταν η εκεχειρία;
Αποκατέστησε τον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν στο μεγαλύτερο μέρος των εδαφών που χάθηκαν τη δεκαετία του 1990, χωρίς να πει τίποτα για το τελικό καθεστώς του αμφισβητούμενου θύλακα. Η Ρωσία, η οποία διαθέτει στρατιωτική βάση στην Αρμενία, έχει στείλει σχεδόν 2.000 ειρηνευτικές δυνάμεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.
• Η συμφωνία όριζε ότι οι Ρώσοι ειρηνευτικοί θα επιβλέπουν έναν δρόμο, γνωστό ως Διάδρομος Λατσίν, μέσω του οποίου οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ταξιδεύουν μεταξύ Ναγκόρνο-Καραμπάχ και Αρμενίας. Ωστόσο, η κυκλοφορία στη διαδρομή αποκλείστηκε από μια ομάδα Αζέρων που παρίσταναν περιβαλλοντικούς ακτιβιστές τον Δεκέμβριο του 2022, προκαλώντας προειδοποιήσεις από τις ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ένωση για μια ανθρωπιστική κρίση. Το Αζερμπαϊτζάν ισχυρίστηκε ότι οι Ρώσοι ειρηνευτικές δυνάμεις έκλεισαν τον δρόμο ως απάντηση στις διαδηλώσεις και η Αρμενία κατηγόρησε το Αζερμπαϊτζάν ότι οργάνωσε αποκλεισμό αμάχων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
• Η ανακωχή που διαπραγματεύτηκε ο Πούτιν έχει επίσης σκοπό να επιτρέψει την κυκλοφορία ανθρώπων και οχημάτων μέσω της νότιας Αρμενίας μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και του θύλακα του Ναξτσιβάν, που συνορεύει με την Αρμενία, το Ιράν και την Τουρκία, ως μέρος μιας ευρύτερης συμφωνίας μεταξύ των δύο χωρών για την απεμπλοκή όλων των μανικετόκουμπων αποστολές. Δεν έχει σημειωθεί πρόοδος σε αυτό από τις αρχές του 2023.
Μια πλήρης ειρηνευτική συμφωνία παραμένει άπιαστη, παρά τις διεθνείς προσπάθειες για προώθηση των συνομιλιών.
6. Ποιος ήταν ο ρόλος της Ρωσίας;
Ως γειτονική πυρηνική υπερδύναμη και πρώην κυρίαρχος, η Ρωσία έχει επιρροή και στις δύο χώρες. Έχει αμυντικό σύμφωνο με την Αρμενία, αν και δεν περιλαμβάνει το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η Αρμενία εξαρτάται πλέον περισσότερο από ποτέ από την τελική εγγύηση που παρέχει η ρωσική βάση. Με τη Ρωσία να ασχολείται όλο και περισσότερο με τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Αρμενία νιώθει ευάλωτη, όπως αποδεικνύεται από την αδράνεια της Ρωσίας στον αποκλεισμό. Από το 1994, ο πλούτος του Αζερμπαϊτζάν σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο του επέτρεψε να αυξήσει σημαντικά τις στρατιωτικές του δαπάνες – οι περισσότερες από τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την αγορά όπλων από τη Ρωσία, η οποία εξοπλίζει και τις δύο πλευρές.
7. Τι γίνεται με τις ΗΠΑ και τη Γαλλία;
Η Ρωσία, οι ΗΠΑ και η Γαλλία είναι μέλη του λεγόμενου Ομάδα διαμεσολαβητών του Μινσκ που προσπαθούν να διαπραγματευτούν μια διευθέτηση εδώ και δεκαετίες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν κάποτε σημαντική επιρροή ως έδρα μιας μεγάλης, πλούσιας και πολιτικά δραστήριας αρμενικής διασποράς και ως κύριος χορηγός νέων διαδρομών αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου του Αζερμπαϊτζάν που παρακάμπτουν και ανταγωνίζονται το δίκτυο διαμετακόμισης της Ρωσίας. Ενώ το ενδιαφέρον των ΗΠΑ για την περιοχή μειώθηκε τα τελευταία χρόνια, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ μεσολάβησε στις ειρηνευτικές συνομιλίες μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν από τον πόλεμο του 2020 και ζήτησε τον τερματισμό των εχθροπραξιών και το άνοιγμα του Διαδρόμου του Λατσίν. Ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν εξέφρασε τη συμπάθειά του για την Αρμενία, αλλά η επιρροή του στο Αζερμπαϊτζάν φαίνεται περιορισμένη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέγραψε στα μέσα του 2022 συμφωνία για τον διπλασιασμό των εισαγωγών φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν, καθώς το μπλοκ προσπαθεί να σπάσει τον έλεγχο του Πούτιν στις ενεργειακές του προμήθειες εν μέσω αντιπαράθεσης για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
8. Ποια είναι η ενεργειακή κατάσταση;
Ο πετρελαιαγωγός Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC) έχει χωρητικότητα 1,2 εκατομμυρίων βαρελιών την ημέρα. Συνήθως λειτουργεί μόνο στο μισό αυτού του επιπέδου, αλλά οι αποστολές έχουν αυξηθεί από τον Μάιο, όταν η BP έκλεισε τις εξαγωγές πετρελαίου μέσω του αγωγού Western Route Export Pipeline, γνωστό και ως Baku-Supsa, και το εκτροπή του προς το BTC. Η BP ανέφερε τη μη διαθεσιμότητα δεξαμενόπλοιων στη Μαύρη Θάλασσα, όπου η ναυτιλία διαταράχθηκε από τον ρωσικό πόλεμο στην Ουκρανία. Ο αγωγός South Caucasus, το πρώτο τμήμα της αλυσίδας του αγωγού γνωστό ως Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου που συνδέει το Αζερμπαϊτζάν με την Ευρώπη μέσω Γεωργίας και Τουρκίας, εξήγαγε 14,4 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου τους πρώτους οκτώ μήνες του 2022, σημειώνοντας αύξηση 23% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Οι ευρωπαϊκές χώρες ήταν οι μεγαλύτεροι αποδέκτες φυσικού αερίου του Αζερμπαϊτζάν την περίοδο με 7,3 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα. Η Τουρκία αγόρασε 5,4 δισ. κυβικά μέτρα και η Γεωργία 1,7 δισ. κυβικά μέτρα. Καθώς η Ευρώπη αναζητά πηγές για να αντικαταστήσει το ρωσικό φυσικό αέριο, το Αζερμπαϊτζάν σχεδιάζει μια μέτρια αύξηση των προμηθειών στην ήπειρο το 2023, αλλά διπλασιάζοντας τις εξαγωγές στα 20 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα έως το 2027.
«Με τη βοήθεια του Zulfugar Agayev.
Περισσότερες ιστορίες όπως αυτή είναι διαθέσιμες στο bloomberg.com